یلدا آیینی خانواده‌پایه و تولید بنیان!

هرچندواژه “یلدا” در متون ادب فارسی از قرن چهارم‌ متداول گردید اما مَطلع و پیشینه تاریخی این آیین را نمی‌توان این دوره دانست بلکه بسی سابق‌ بر این زمان باشد که‌به واژگان و مفاهیم دیگری هم‌چون شب‌چله در ادبیات عامیانه جاری بود
اما در نام‌گذاری‌اش به “یلدا” نظر صحیح‌تر آن باشد که یلدا به معنای زایش و تولد باشد.۱ چون در کیش مهرپرستی ایرانیان باستان، روز اول دی که از آن به “خُرم‌روز”۲ یاد می‌شد، روز تولد مهر و خورشید و روز زایش امید و نور است و لذا در تقویم عهد باستان، آغاز سال نو بود به مانند نوروز.
شب که مظهر ظلمت در آیین باستانی بود در طولانی‌ترین سایه افکنی‌اش بر گیتی، فرجامش زایش خورشید و مهر بود از این‌رو آیینی برپا‌ می‌کردند تا با سپری کردن این ظلمت طولانی به استقبال روشنی به امید تولدی دیگر به انتظار بنشینند. این انتظار و سپری کردن ظلمت سیاه شب با آیینی همراه بوده است بر دو پایه و اصل، یکی اجتماع اقوام و فامیل در سرا و خانه مهتر قوم که بیان‌گر جایگاه و منزلت خانواده و کرامت بزرگ خاندان و خانواده بود و هم‌ نشان از بزرگی و دامنه خانواده که بر پایه مهر ورزی بسی گسترده‌تر از معنای امروزین آن بوده است.
احترام و تکریم بزرگان خانواده و نگاه مهر و عطوفت بزرگ خانواده به وابستگان و اهل خانه بزرگ، فرهنگی است ارجمند که پاسداشت و احیای این سنت خالصه ایرانی تقویت منزلت و مُقام خانه و خانواده است که با سنت و فضائل اخلاقی اسلامی هم‌راستاست و هم تکریم پدران و مادران‌که بزرگ خانه‌اند و نشان عظمت این‌جامعه‌پایه که قوام خانواده و مهرورزی و روشنی هر سرایند. این از فرهنگ عتیق و تراث نیکوی ایرانیان بوده‌است و لذا آن را یک آیین کاملاً خانواده محور بنا نهاده‌است و شاید تلاشی بوده تا در قالب این آیین این سنت حفظ و ماندگار و درس‌آموز شود.این سنت نیز از اصول بنیادین آموزه‌های اسلامی است لذا در فرهنگ ایرانی – اسلامی ما ماما شد.

ظرافت دیگر این آیین آن باشد که بساطی گسترانده می‌شد با همه سادگی‌اش، بازتاب دست‌رنج و ثمره قوم و خانواده و منطقه بود. از محصولات زراعی و باغی خویش که اندوخته بودند و با زحمت برای چنین شبی تدارک و نگهداری کرده بودند، بر سفره زیبای ساده و سنت می‌نهادند تا یاد آور نعمت‌ها باشد و مشوقی برای آغازی دیگر در کشت و کار و تولید.
هیچ چیز آن سفره‌های رنگین طبیعی و ساده واردات نبود همه از مزرعه زراعت، باغ و کشت‌‌زار و دست‌رنج ایل، قوم و خانواده و همه حاصل دست پرتوان خودشان بود و لذا سفره‌ای گسترده می‌شد بر پایه تولید و تکریم کار و تلاش خویش.
بدین جهت می‌توان گفت که یلدا یک آیین جامعه کشاورزی بود. مستحضریم که جامعه کشاورزی و زراعت محور، مستظهر به کار و تولید است و تلاش جمعی برای حفظ و ادامه حیات و نسل بود. جامعه تولید بنیاد، وابسته به خود و خودکفا بود
لذا اهل خانه و خانواده بزرگ در شب سرد و طولانی به انتظار درخشش طلوع دوباره مهر و امید، می‌نشستند و با مهرورزی در کنار هم، بشارت غلبه بر ظلمت و تاریکی را به نمایش می‌گذاشتند که این مهر و امید با پاسداشت و تکریم خانه و بزرگ آن معنا می‌یافت. این امید و انتظار بر لذت‌ اجتماع پاک خانواده می‌افزود و زینتش می‌داد.
از این رو یلدا در فرهنگ ایران اسلامی نیز دوام یافت و پایدار گشت و در متون حماسی، عاشقانه، عرفانی، اجتماعی و حتی مهدوی نیز راه یافته است و آثار متنوع و متعددی خلق گردید. چنان‌که ادیب و شاعران پر آوازه و شیرین سخنان فارسی همانند سعدی، فردوسی، مولوی، حافظ و خاقانی و نظامی هریک در آرایه‌های ادبی مختلف و متنوع در سروده‌‌های‌شان از واژه یلدا بهره برده و بکار بستند. همانند آن‌چه جناب سعدی سروده است:
روز رویش چون بر انداخت نقاب از سر زلف
گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست.
و نیز در اشعار مهدوی چنین آمده است:
ای ماه یلدایی‌ترین شب‌های انسانی
کی می‌رسی در این خراب‌آباد عصیانی؟
آقا بیا از طعنه نامردمان،مردیم
این خائنان تشنه افکار شیطانی
دستی بکش بر زخم‌های‌کهنه یاران
ای‌ناجی آیینه‌های رو به ویرانی
هرجمعه بایاد تو دور ازچشم ناپاکان
مائیم‌و آه و ندبه‌های ناب عرفانی
ما عابران کوچه‌های شهر بی‌احساس
تو یوسف گم‌گشته دل‌های کنعانی۳
حمید احمدی
۳۰ آذر‌۱۴۰۴

۱– واژه “یلدا” در اصل از زبان سریانی (شاخه‌ای از زبان آرامی) وارد فرهنگ و ادبیات ایران شده است. در زبان سریانی، «یلدا» به معنای تولد، زایش، تولد دوباره است.
۲-ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه، نخستین روز ماه دی را خرم‌روز نامیده است. کلمه «دی» از واژه اوستایی «دَزوه» به معنی آفریدگار گرفته شده است.
۳-سروده بهمن‌بیدقی (حامی)